Stres w ujęciu neurologicznym

Stres działa na wszystkie organizmy,
Stres jako reakcja – zarówno fizjologiczna jak i psychologiczna jest odpowiedzią na działanie stresorów (sytuacji wywołujących stres). Do teorii związanych z tą definicjią należą: homeostatyczna teoria Cannona czy koncepcja Selyego

[Cannon i Bard uważali, że przetworzone przez wzgórze bodźce zewnętrzne kierowane są do kory mózgowej  (droga 2b) i do podwzgórza (droga 2a). Podwzgórze z kolei wysyła impulsy zarówno do mięśni  i narządów (droga 3a), jak i do kory (droga 3b). Wzajemne oddziaływanie impulsów docierających do kory, informujących o tym czym jest dany bodziec (droga 2b), i o jego znaczeniu emocjonalnym (droga 3b), daje w wyniku świadome przeżycie emocji (odczucie). Według tej teorii reakcje emocjonalne i odczucia występują równolegle (równocześnie).]  

U złożonych organizmów (jak nasze własne), układy stresu wyewoluowały jako skomplikowane procesy pomagające w radzeniu sobie z nadzwyczajnymi i niespodziewanymi sytuacjami. Układy te wykorzystują komórkowe mechanizmy zabezpieczające do tworzenia większego układu chroniącego organizm przed stresem.

Stres jest postrzegany przez mózg, który koordynuje też odpowiedź. Nasze świadome pobudzenie mózgu jakąś sytuacją współdziała z przenoszonymi przez krążenie: substancjami odżywczymi, hormonami, sygnałami i molekułami 
stanu zapalnego, które wraz z informacjami z nerwów obwodowych monitorują organy ciała i odbierają wrażenia czuciowe. Mózg scala te informacje, generując serię specyficznych, stopniowych odpowiedzi - wiemy jak to przebiega dzięki neuroendokrynologii. Hormony krążące we krwi monitorowane są przez mózg, umożliwiając organizmowi radzenie sobie ze stresem.
Biologia stresu

Dwa główne systemy biologiczne biorące udział w reakcji stresowej to układ współczulny i oś podwzgórze-przysadka-nadnercza (oś HPA). Układ współczulny zostaje aktywowany już w pierwszych chwilach po zadziałaniu stresora i odpowiada za tzw. reakcję walki lub ucieczki. Pobudza on nadnercza [do wydzielania adrenaliny i noradrenaliny] i wywołuje takie skutki jak rozszerzenie źrenic, przyspieszenie tętna i oddechu, przyspieszenie akcji serca.
Oś HPA zostaje aktywowana dopiero po minutach lub godzinach od zadziałania stresora. Podwzgórze [wydziela hormon kortykoliberynę (CRH)], pobudza przysadkę [do wydzielania hormonu kortykotropiny (ACTH). ACTH z kolei,] ta pobudza korę nadnerczy [do wydzielania glukokortykoidów, z których u ludzi w największych ilościach występuje kortyzol.] Oś HPA działa na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego – [glukokortykoidy] hamuje aktywność podwzgórza i przysadki.
Ważną rolę w biologicznym mechanizmie stresu pełni też miejsce sinawe, znajdujące się w pniu mózgu. Ma ono połaczenia z podwzgórzem, dzięki któremu aktywuje oś HPA, która również aktywuje miejsce sinawe, co powoduje rozwój reakcji stresowej. Miejsce sinawe odpowiada za wzmacnianie zachowań lękowych przez pobudzanie ciała migdałowatego i hamowanie aktywności kory przedczołowej. Pełni również rolę we wzmacnianiu czujności i selektywności uwagi poprzez umiarkowaną aktywację szlaków noradrenergicznych.
Istotną rolę w stresie pełni też ciało migdałowate. Jest ono odpowiedzialne za ropoznawanie stresora i przypisywanie mu znaczenia emocjonalnego. Nadmierna jego aktywacja prowadzi do zahamowania czynności hipokampu, pełniącego bardzo ważną funkcję w pamięci. Hipokamp bierze udział w hamowaniu reakcji stresowej, dzięki hamowaniu wydzielania kortykoliberyny przez podwzgórze.
W reakcji stresowej ma udział również układ serotoninergiczny i układ dopaminergiczny.


Stres w powszechnym odbiorze jest uważany za zjawisko szkodliwe. W rzeczywistości działanie niepożądane przynosi jedynie stres zbyt silny (przekraczający indywidualne możliwości adaptacyjne jednostki) lub zbyt długotrwały. Stres umiarkowany zwiększa możliwości radzenia sobie z wymaganiami adaptacyjnymi otoczenia, dzięki czemu umożliwia np rozwój psychiczny. Wielu badaczy zjawiska określa go jako podstawowy czynnik rozwoju.
Stres zbyt długotrwały przyczynia się do rozwoju zaburzeń psychicznych, przede wszystkim takich jak: zaburzenia lękowe (nerwicowe) i depresyjne, stres zbyt silny, traumatyczny stwarza ryzyko zespołu stresu pourazowego oraz w szczególnych przypadkach zaburzeń osobowości.

Fazy stresu:
Wg Selye'go stres przebiega w następujących fazach:
1. Faza alarmowa. Początkowa, alarmowa reakcja zaskoczenia i niepokoju z powodu niedoświadczenia i konfrontacji z nową sytuacja. Wyróżniamy w niej dwie subfazy:

• Stadium szoku.
• Stadium przeciwdziałania szokowi. Jednostka podejmuje wysiłki obronne.

2. Faza przystosowania (odporności). Organizm uczy się skutecznie i bez nadmiernych zaburzeń radzić sobie ze stresorem. Jeśli organizm poradzi sobie z trudną sytuacją wszystko wraca do normy. W innym wypadku następuje trzecia faza.
3. Faza wyczerpania. Stałe pobudzenie całego organizmu (przewlekły stres) prowadzi do wyczerpania zasobów odpornościowych, co może prowadzić do chorób psychosomatycznych. W szczególnych wypadkach prowadzi nawet do śmierci.


typy reakcji na stres:
Dystres jest reakcją organizmu na zagrożenie, utrudnienie lub niemożność realizacji ważnych celów i zadań człowieka, pojawia się w momencie zadziałania bodźca, czyli stresora.
Eustres to stres pozytywnie mobilizujący do działania.
Neustres to bodziec dla danej osoby neutralny w działaniu, chociaż dla innych bywa on eustresowy lub dystresowy

Układ limbiczny – to układ składający się ze struktur korowych i podkorowych mózgu, biorący udział w regulacji tzw. zachowań emocjonalnych.Jest on ważny dla procesów zapamiętywania i motywacji oraz procesu decyzyjnego. Układ limbiczny bierze udział w koordynacji czynności układu somatycznego i autonomicznego. W jego skład wchodzą:
ciało migdałowate
jądro półleżące
opuszka węchowa
hipokamp
zakręt obręczy
zakręt przyhipokampowy
sklepienie
podwzgórze
ciało suteczkowate
wzgórze

Układ limbiczny nazwany jest rónież układem rąbkowym lub brzeżnym. W ten sposób określa się pewne struktury przodomózgowia odgrywające podstawowa rolę w koordynacji czynności układu somatycznego i autonomicznego oraz w powstawaniu stanów emocjonalnych.
określenie "stany emocjonalne" dotyczy:
percepcji czyli świadomości wrażeń a także ich przyczyny;
efektu- w postaci samopoczucia;
oraz woli- czyli napędu do podjęcia działania, chęci jego podjęcia.

Emocjom towarzyć mogą zmiany w obrębie organizmu takie jak: wzrost ciśnienia tętniczego krwi, przyspieszenie czynności serca, pocenie się, ślinienie itp. Układ brzeżny został przez fizjologów przez to określony "mózgiem trzewnym". Zawiera on także struktury kontrolujące typowe zachowania dla danego gatunku. 
Emocje, zachowania opiekuńcze, to funkcje kory starej (limbiczna), jąder migdałowate (amygdala) kontrolujących strach i agresję,

Układ limbiczny: jest to pojęcie wprowadzone przez Paula Broca. 
Większość struktur limbicznych rozwinęła się w ciągu ostatnich 150 mln lat, jest on słabo rozwinięty u gadów, najbardziej u ssaków.

Drażnienie prądem obszarów limbicznych wywołuje psychozy i halucynacje.
Powstawanie emocji zachodzi w pętli (zwanej obecnie kręgiem Papeza, będącym elementem układu limbicznego). pętla zaczyna się od tylnej części wzgórza, przez którą sygnały zmysłowe docierają do kory czuciowej i podwzgórza. Kora czuciowa wpływa na zakręt obręczy, który przesyła je przez korę okołowęchową do hipokampa, stąd przez jądra przegrody do ciał suteczkowatych i innych jąder podwzgórza odpowiedzialnego za reakcje fizjologiczne organizmu. Informacja wraca z ciał suteczkowatych do przedniej części wzgórza i znowu do kory zakrętu obręczy. 
Odczuwanie emocji miało się wiązać z integracją sygnałów z kory czuciowej z sygnałami z podwzgórza.
Innymi słowy:
Krąg ten opisuje drogę konfiguracji zamkniętej niektórych z zespoleń limbicznych. Pamięć istnieje w nich dopóty, dopóki informacja krąży w tym kręgu

W uproszczeniu pętla ma postać:
formacja hipokampa → sklepienie → ciało suteczkowate → pęczek suteczkowo-wzgórzowy → jądro przednie wzgórza → odnoga przednia torebki wewnętrznej → zakręt obręczy → zakręt hipokampa → droga przeszywająca → formacja hipokampa

bardziej szczegółowo:
formacja hipokampa (łac. hippocampus)
sklepienie (łac. fornix)
ciało suteczkowate (łac. corpus mammilare)
pęczek suteczkowo-wzgórzowy (łac. fasciculus mammilothalamicus sive Vicq d'Azyr)
jądro przednie wzgórza (łac. nucleus anterior thalami)
odnoga przednia torebki wewnętrznej (łac. crus anterius capsulae internae)
zakręt obręczy (łac. gyrus cinguli)
zakręt hipokampa (łac. gyrus hippocampi)
droga przeszywająca (łac. tractus perforans)
formacja hipokampa (łac. hippocampus)
układ limbiczny może być wzbudzony wejściami czuciowymi lub oddziaływaniem struktur korowych. Takie połączenia realizują zachowania, które wzbudzają krąg z obwodu lub z wyobraźni tzn., że na sytuację, którą przeżywamy lub tą samą, którą sobie wyobrazimy lub przypomnimy zareagujemy tak samo emocjonalnie

Nowe badania przynoszą nowe wnioski dotyczące dróg Kręgu Papeza. Rozważa się udział innych struktur mózgowia:
podwzgórza
ciała migdałowatego
zakrętu przyhipokampowego
przegrody przezroczystej

Krąg Papeza umożliwia świadome kodowanie nabytych informacji.
Papez: „ pobudzenia czuciowe, które docierają do bocznej kory poprzez torebkę wewnętrzną otrzymują swoje zabarwienie emocjonalne poprzez konkurencyjne procesy pochodzenia podwzgórzowego, które rozsyłają je z zakrętu obręczy.”

Paul MacLean w latach 1949-1970 rozwinął teorię układu limbicznego jako układu odpowiedzialnego za emocje 
Krąg Papeza rozszerzył o węchomózgowie (kora okołowęchowa, śródwęchowa i okołohipokampowa), ciało migdałowate, przegrodę i kora przedczołową jako odrębny podukład, "mózg wegetatywny" lub emocjonalny.

Hipokamp traktowany był jako struktura odpowiedzialna za analizę "symboliki niewerbalnej", nieświadomych skojarzeń; był tzw "klawiaturą emocjonalną". 
Doświadczanie i wyrażanie emocji wynika z kojarzenia bodźców wewnętrznych i zewnętrznych.
Joseph LeDoux krytykuje samo pojęcie układu limbicznego, wg niego jest to mgliste pojęcie, synonim większości ośrodków podkorowych powyżej pnia mózgu. Badacz twierdzi ze Hipokamp nie bierze udziału w reakcjach emocjonalnych, chociaż pierwotnie uważano go za część układu limbicznego.

Stresowi towarzyszyć może Lęk, niepokój czyli strach bez wyraźnego powodu, zwykle związany z oczekiwaniem na jakieś niebezpieczeństwo. 
Główna struktura analizująca emocje tego typu to ciało migdałowate 

Wzgórze rozdziela ogólne cechy bodźca, przyspieszając reakcję. 
Kora sensoryczna analizuje złożone aspekty bodźca, reakcja jest nieco późniejsza. 
Kora przyśrodkowa przedczołowa hamuje niewłaściwe zachowania, jeśli zostaną wywołane pomyłkowo. Hipokamp i kora śródwęchowa, należąca do formacji hipokampa, pozwalają zapamiętać epizod, w tym kontekst reakcji emocjonalnych.

Swoiste bodźce czuciowe trafiają do pierwotnej kory czuciowej, nieswoiste do bocznej części jądra migdałowatego.
Za ekspresje emocji negatywnych tworzonych w czasie stresu odpowiada: jądro środkowe (centralne) ciała migdałowatego nastepuje pobudzenie wyspecjalizowanych struktur odpowiedzialnych za różne formy zachowań

red. Izabela Kołodziejczyk